Bronnen

Periode

De oudste renteboeken dateren van de 14de eeuw, de meeste (en de meest informatieve) renteboeken komen echter uit de 15de en 16de eeuw. Het systeem van renten en renteboeken werd pas volledig afgeschaft ten tijde van de Franse Revolutie. 

Bewaarplaats

Oorspronkelijk werden renteboeken bijgehouden door particuliere beleggers maar ook door liefdadigheidsinstellingen en religieuze instellingen. De meeste kwamen uiteindelijk (vaak via OCMW-archieven) terecht bij stadsarchieven en het Rijksarchief, waar je ze nu kan raadplegen. 

Hoe te raadplegen?

Je kan de bewaarde renteboeken vrij raadplegen in de meeste stadsarchieven en het Rijksarchief, maar doordat renteboeken van erg uiteenlopende oorsprong zijn, is het niet altijd eenvoudig ze in de inventarissen te vinden. 

De renteboeken in Brugse archieven bevinden zich momenteel in het Stadsarchief Brugge, het Rijksarchief Brugge en het Bisschoppelijk Archief Brugge. Handig als leidraad voor de archieven van Brugge zijn H. Deneweth, J. D’hondt, K. Leenders, Een huis in Brugge: vademecum voor de historische studie van woningen, eigenaars en bewoners, 2001, en J. Verheyen, De Brugse renteboeken in de vijftiende eeuw, 2024. Het laatste boek bevat niet alleen een overzichtstabel van alle renteboeken in de Brugse archieven maar bovendien ook een uitgave van zes renteboeken uit het Stadsarchief Brugge. 16 renteboeken uit het Stadsarchief Brugge kan je ook vrij in gedigitaliseerde vorm raadplegen. 

Voor Brussel kan je het boek Laatmiddeleeuws Brusselse cijnsregisters (12e-15e eeuw): Bron voor de historische topografie van Brussel en omgeving van Bram Vannieuwenhuyze raadplegen. 

Gegevens

Een renteboek is een administratief document waarin men de inkomsten van renten uit onroerend goed noteert. Men spreekt van een renteboek, een renteregister of een cijnsregister. Renten en cijnzen zijn verwante begrippen, vaak is er niet echt een onderscheid. Dit zijn jaarlijkse betalingen van een vast bedrag op een vaste betaaldag, vaak als rente op een ontvangen kapitaal maar soms ook als cijnsverplichting gekoppeld aan de grond, of als een jaargetijde voor een goed doel. Er was steeds een stuk onroerend goed (meestal een huis, soms een grond) geregistreerd als onderpand. Hoewel er verschillende afwijkende vormen zijn, bevatten de meeste renteboeken de volgende vermeldingen, meestal per straat: de naam van de rentebetaler, de betaaldag, het rentebedrag, de ligging van het huis in de straat soms ook met vermelding van de naam van het huis, of met vermelding van de buren. 

In de reconstructie van je familiegeschiedenis kunnen renteboeken een waardevolle en interessante bron zijn. Zo kan je bijvoorbeeld terugvinden welke en hoeveel gronden je voorouders bezaten. In sommige gevallen zijn ook kaarten bijgevoegd, waardoor je kan zien waar je voorouders woonden. 

Let op

• Een rentebetaler voor een huis is niet altijd de bewoner van het huis; het kan ook een eigenaar zijn die het huis verhuurt. 
• Het rentebedrag geeft geen enkele indicatie over de waarde van het huis: soms was een huis belast met veel verschillende renten en soms kon een rente ook een oude rente zijn met een vaste constante waarde die erg gedevalueerd is. 
• Soms werden er in een renteboek van een bepaald jaartal nog tientallen jaren later namen bijgeschreven, bijvoorbeeld van latere eigenaars. In die gevallen kan je dat normaal gezien herkennen aan het geschrift. Zo kan soms afgeleid worden dat een eigendom binnen de familie bleef. 
• Houd in je achterhoofd dat de spelling van familienamen en plaatsnamen sterk kan verschillen tussen hoe ze geschreven zijn in de renteboeken en hoe ze vandaag bekend staan. 

Tips

• Rentebedrag en betaaldag vormen een handige identificatiecode van een huis. Zodra je een huis gevonden hebt met bijhorende rentebetaler kan je hetzelfde rentebedrag opzoeken in latere en vroegere renteboeken, onder dezelfde straat. Doordat de rentebedragen eeuwen ongewijzigd blijven kan je zo vaak meer uitgebreide informatie vinden over het onderzochte huis. 
• Via de vermelding van de buurhuizen (eventueel in een vroeger of later renteboek) kan men geleidelijk reconstrueren hoe de huizen en hun eigenaars gepositioneerd waren in een straat. 
• In de bronnen kadastrale legger, kadastrale Popp-Atlas en register van overschrijving (van vastgoed) kan je meer informatie vinden over eigendommen van onroerende goederen.